Mathias Nagel M.A.: Księga sądowa wiejska miejscowości Alt Jauernick/Stary Jaworów jako przykład śląskiej księgi ławniczej
Księgi sądowe wiejskie stanowią bardzo typowy dla nowożytnego środowiska wiejskiego Śląska gatunek źródłowy. Występowały one sporadycznie w XV wieku, natomiast od drugiej połowy XVI wieku były ogólnie przyjęte w większości śląskich wsi. Są to księgi sądowe prowadzone przez ławnicze sądy wiejskie składające się ze zmiennej ilości ławników bądź starostów pod przewodnictwem sołtysa. Ławnicy wywodzili się ze stanu chłopskiego i zaliczali się zazwyczaj do najzamożniejszych właścicieli ziemskich wsi. Sołtys często prowadził również karczmę, w której też obradował sąd. Z tytułu zleceń sądowych sołtys otrzymywał od pana feudalnego przywileje, bądź zwolnienia od danin oraz prawo do prowadzenia karczmy.
Kompetencja wiejskich sądów ławniczych obejmowała tryb nieprocesowy, tj. czynności prawne dotyczące posiadłości (budynków i gruntów) niniejszej wsi. Jednoznaczne uregulowanie i spisanie stosunków własnościowych leżało w interesie zarówno pana feudalnego, jak i jego chłopów poddanych. Poniżej objaśnione są krótko występujące tu typy czynności prawnych:
Akt kupna (niem. Kauf) to umowa, na mocy której obiekt (np. gospodarstwo) był przepisywany na nowego właściciela w zamian za odpowiednią sumę pieniężną. Po uiszczeniu bezpośrednio należnej sumy jako zadatek (niem. Angeld, Geretschaft)
pozostałe wierzytelności były płatne rocznie w wyznaczonym terminie jako
spadkowe (niem. Erbegeld). Proces ten mógł trwać wiele lat lub dziesięcioleci, aż spadkobierca bądź wierzyciel otrzymał całkowitą należność. Musiał on dokonać wówczas formalnego
aktu zrzeczenia (niem. Verzicht), tzn. ostatecznie zrezygnować z wszelkich roszczeń własnościowych co do danego obiektu. Dotychczasowi kuratorzy wierzycieli bądź spadkobierców zostawali jednocześnie zwolnieni z odpowiedzialności na mocy
aktu zaniechania (niem. Lossagung). Frymark (niem. Freimarkt) to umowa wymiany dwóch obiektów. Ta umowa zawierana była zazwyczaj przez chłopów pochodzących z różnych wsi. Obiekty wymiany nie były nigdy równowartościowe, zatem jeden z partnerów umowy otrzymywał dodatkowo określoną sumę pieniężną.
Umowy dożywocia (niem. Ausgedinge) stanowiły najczęściej część umowy kupna i regulowały przejmowane przez kupującego zabezpieczenie finansowe na starość dziadków pozostających w sprzedawanym domu. W przypadku ponownego małżeństwa owdowiałej osoby z dziećmi z pierwszego małżeństwa zawierana została umowa stanowiąca o masie spadkowej zmarłego małżonka
(niem. Anschlag). Powyższe umowy mogły być zawierane jedynie za zezwoleniem pana feudalnego. Kobiety były reprezentowane w czynnościach prawnych przez męskiego kuratora.
Opublikowana tutaj księga sądowa obejmująca lata 1559-1629 pochodzi z położonej kilkanaście kilometrów od Świdnicy dolnośląskiej wsi Stary Jaworów
(niem. Alt Jauernick). Publikacja ta ma na celu zainspirować historyków, studentów oraz inne osoby zainteresowane do korzystania z tego dotąd dość nieznanego gatunku źródłowego. Zawarte w niniejszej księdze 1141 akty prawne dostarczają bogatych informacji historycznych, które mogą być rozpatrywane pod różnymi aspektami:
- Feudalizm/lenno: Pan feudalny jako zleceniodawca i najwyższa instancja sądu ławniczego wymieniony jest w licznych aktach prawnych (od 1565 Herdwig von Seydlitz auf Kratzkau; od 1575 wdowa po nim Hedwig von Seydlitz, z domu Schweintzen auf Kratzkau; od 1588 Karl Starszy von Kittlitz, namiestnik Łużyc Dolnych; od 1604 jego syn Karl Młodszy von Kittlitz, starosta księstwa żagańskiego; od 1614 wdowa po nim Margaretha Rebecca von Kittlitz, z domu Freiin von Promnitz). Częściowo występują oni jako partnerzy kupujący bądź sprzedający, dzięki czemu można ustalić stosunki panujące między panami feudalnymi a poddanymi. Interesującym przykładem jest folwark w Starym Jaworowie (niem. Jauernick). Inną ciekawostką jest fakt, iż na kuratora bądź świadka umowy często wzywany był proboszcz.
- Historia gospodarcza: Księga pozwala zapoznać się m.in. ze źródłami dochodu oraz gałęziami produkcyjnymi wsi oraz regionu, jak uprawa roli, sadownictwo, produkcja tekstylna, rzemieślnictwo, hodowla zwierząt oder rybołówstwo. Dokładne ceny gruntów oraz gospodarstw rejestrują wahania walutowe oraz podwyżki. Szczególnie interesujące pod tym względem są akty sprzedaży karczmy (nry 518, 1108) oraz folwarku (nry 239, 246).
- Historia społeczna i życia codziennego: Na podstawie księgi sądowej udaje się ustalić genealogicznie nazwiska większości mieszkańców wsi. Odzwierciedlone są tu zarówno struktury rodzinne oraz spowinowacenia, jak i różnice społeczne, np. określone wielkością gospodarstwa, wydatków weselnych bądź wyposażeniu dzieci. Udokumentowana jest również mobilność lokalna i społeczna mieszkańców, np. jeden z mieszkanców wsi zdecydował się na udział w wojnie z Turkami (nr 1115), inny został stolarzem w Prusach (nry 1070, 1082, 1085). Zawarte są też przykłady zmiany środowiska na miejskie i/lub rzemieślnicze (np. nry 366, 513, 653, 692). Księgi sądowe i ławnicze stanowią również ważne źródło informacji na temat warunków życia mieszkańców. Z wielu aktów można odczytać np. informacje odnośnie nawyków odżywiania (np. nr 586). Częściowo zawarte są wzmianki dotyczące wykształcenia chłopów (nry 22, 996). Niektóre uregulowania naświetlają sposób obchodzenia się z osobami ciężko lub przewlekle chorymi albo niepełnosprawnymi (np. nr 137). Warunki pracy tzw. zagrodników (chłopi uprawiający niewielki kawałek ziemi) są zarejestrowane w wyżej wymienionych aktach sprzedaży folwarku (nry 239, 246). Wiele informacji na ten temat dostarcza też umowa kupna zawarta między zarządcą folwarku Lorentzem Wirtem a jego zagrodnikami (nr 710).
- Dobra codziennego użytku: W księdze wymienione są liczne przedmioty, jak inwentarz domowy, meble, łóżka, ubrania, bielizna, artykułe tekstylne, sprzęty kuchenne, naczynia, sprzęty gospodarcze, itp.
- Historia lokalna: W celu precyzyjnego określenia sprzedawanych budynków i gruntów najczęściej podane jest ich dokładne usytuowanie (np. gospodarstwo B leżało między gospodarstwami A i C). Dzięki tym danym możliwe jest sporządzenie planu wsi. Wymieniono i zlokalizowano również np. parafię, kuźnię, młyn, studnie, cmentarz oraz drogi i ulice.
Literatura:
- Bernhard Hinz: die Schöppenbücher der Mark Brandenburg, besonders des Kreises Züllichau-Schwiebus, Berlin 1964.
- Waldtraut Meyer: Gemeinde, Erbherrschaft und Staat im Rechtsleben des schlesischen Dorfes vom 16. bis 19. Jahrhundert dargestellt aufgrund von Schöppenbüchern an Beispielen aus Nieder- und Oberschlesien, Würzburg 1967.
Hamburg, w styczniu 2015.
Tłumaczenie na j. polski: (ab)